آموزش طراحی پرسشنامه طیف لیکرت
پرسشنامه Questionnaire مجموعه‌ای از سوالات (گویه‌ها) است که پاسخ دهنده با ملاحظه آنها و براساس طیف لیکرت پاسخ لازم را ارائه می‌دهد. پرسشتامه یکی از پرکاربردترین ابزارهای گردآوری اطلاعات در روش پژوهش علمی مدیریت و علوم اجتماعی است. پرسشنامه یکی از ابزارهای رایج تحقیق و روش مستقیم برای گردآوری داده‌های تحقیق است. پرسشنامه مجموعه‌ای از سوالات (گویه‌ها) است که پاسخ دهنده با ملاحظه آنها پاسخ لازم را ارائه می‌دهد. این پاسخ، داده مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می‌دهد. از طریق سوالات پرسشنامه می‌توان دانش و نگرش فرد را مورد ارزیابی قرار داد. برای بالا بردن دقت داده‌های گردآوری شده از طریق پرسشنامه، پیشنهاد می‌شود از این ابزار در کنار ابزارهای دیگر گردآوری اطلاعات استفاده کرد. در غیر این صورت باید داده‌های حاصل را با قید احتیاط به کار برد.
تهیه پرسشنامه و سایر ابزارهای سنجش، نقش مهمی در پژوهشهای علوم اجتماعی، مدیریت و علوم رفتاری ایفا مینمایند. مقایس Scale و پرسشنامه از جمله ابزارهای سنجش هستند که گاه مترادف و یکسان در نظر گرفته میشوند.اگرچه اصطلاحات مقیاس و پرسشنامه قابل تبدیل به یکدیگر هستند،اما تفاوتهای قابل ملاحظهای بین شیوههای ساخت و کار آنها وجود دارد. تهیه پرسشنامهها یا مقیاسها کار آسانی به نظر میرسد،با یک برنامه واژهپرداز می‌توان طی یک روز پرسشنامهای کاملا درخور توجه نتظیم کرد. این مقاله به تحلیل مقیاسی که توسط لیکرت در سال ۱۹۳۲ طراحی گردیده و امروزه به عنوان رایجترین مقیاس در پژوهشها مورد استفاده قرار میگیرد،پرداخته و تازهترین یافتههای پژوهشی مرتبط با اصول و مراحل ساخت آن را به همراه روشهای آماری مناسب برای تجزیه و تحلیل داده‌های حاصل از اجرای این مقیاس ارائه نموده و سپس به بررسی مزایا و محدویت های آن می پردازد.
مراحل ساخت مقیاس مجموع نمرات لیکرت
شناسایی سازهها : دقت کنید پرسشنامه یک ابزار است بنابراین باید در خدمت هدف باشد. براساس هدف تحقیق باید سازه‌های سنجش هدف اصلی را شناسایی کنید.
ارائه تعریف عملیاتی از سازهها: وقتی سازهها شناسایی شدند باید تعریف مفهومی و عملیاتی شوند. تعریف عملیاتی Operational definition یعنی اندازه‌پذیر کردن مفاهیم مورد مطالعه.
برای مثال تعریف علمیاتی متغیر انگیزش (گویه‌های سنجش انگیزش) اینگونه است: حضور به موقع در محل کار، شادی و نشاط در محل کار، احساس افتخار به شغل، انجام پاره‌ای از امور در منزل و …
تبدیل تعریف عملیاتی به پرسشنامه: پس از آنکه پژوهشگر تعاریف عملیاتی هر متغیر را ارائه کرد برای سنجش هر متغیر چندین گویه بدست می‌آید. اکنون کافی است این گویه‌ها به صورت سوالی مطرح شوند بطوریکه بتوان با طیف لیکرت به آنها پاسخ داد.
به تعریف عملیاتی مثال انگیزش توجه کنید. سوالات پرسشنامه انگیزش به صورت زیر خواهد بود:
– چه میزان در محل کار به موقع حاضر می‌شوید؟ (خیلی کم تا خیلی زیاد)
– چه میزان در محل کار خود احساس شادی و نشاط دارید؟
– چقدر از اینکه در این شغل فعالیت دارید احساس افتخار می‌کنید؟
– آیا تمایل دارید پاره‌ای از امور کاری را در منزل خود انجام دهید؟
دقت کنید پرسشنامه به همین سادگی قابل طراحی است.
پس از آن از طیف لیکرت مناسب ۵ درجه، هفت درجه یا نه درجه استفاده کنید.
طیف لیکرت ۵ درجه برای سنجش میران موافقت با سوالات
پس از طراحی و تدوین گویه‌ها، بهتر است آن را به صورت کاملا تصادفی و نامنظم در پرسشنامه نگرشسنجی بیاوریم تا احیانا از خطاهای ادراکی نظیر«خطاهای کلیشهای»، «ارائه پاسخهای رسمی و محافظهکارانه»، «خطای توزیع» (گرایش زیاد به موافقت،مخالفت،مخالفت یا حد وسط) و «القای فرضیهها به پاسخگو» اجتناب کرد.
اصول طراحی گویه‌های پرسشنامه طیف لیکرت
- اجتناب از گویه‌های سوقدهنده و جهتدار
- اجتناب از پرسشهای حساسیت برانگیز
- اجتناب از گویه‌های شرم آور
- اجتناب از گویه‌هایی که باعث پاسخ های کلیشه ای میشوند
- پرسش آنچه را بدنبالش هستیم
- طراحی گویه‌های کوتاه و ساده
- طراحی سوالات تکموضوعی
- اجتناب از پرسشهای مبهم یا پیچیده
- استفاده از زبان مناسب
- پرسشهای مشخق و دقیق باشد
- اجتناب از«منفی مضاعف»
- اجتناب از درجهبندی اعدادی (۱،۲،۳،۴،۵) در پاسخنامه
- اجتناب از از طرح ضرب المثل برای سنجش نگرشها
- اجرای مقدماتی گویه‌ها در یک نمونه تصادفی از پاسخدهندگان
- بررسی اریبی (تورش) بلی گفتن یا نه گفتن
تحلیل گویه‌های طیف لیکرت
به منظور تعین گویه‌های مناسب و پایدار باید ضوابطی یافت، منظور از گویه‌های مناسب و پایدار گویه‌هایی است که
- فقط موضوع و مساله مورد مطالعه را میسنجند و نه مساله دیگر و بیربط
- گرایش کموبیش مثبت و کموبیش منفی را بیان میدارند و نه گرایش بیتفاوت
- خصوصا ابهامآور نیستند.
این ضوابط در مقیاس ترستون بیرونی بودند،بدینمعنی که گویه‌های مناسب بوسیلهء داوران تشخیص داده میشد.با توجه به نواقص این روش در طیف ایکرت سعیشده است که از ضوابط درونی برای تشخیص پایداری و یا مناسب بودن گویه‌ها استفاده شود،بدینمعنی که هریک از گویه‌ها را با مجموع گویه‌های دیگر در رابطه گذاشته می‌شود و از روی میزان هماهنگی و همبستگی آن با سایر گویه‌ها،پایداری و مناسب بودن آنها تشخیص داده شود.به همین دلیل این روش را نیز پایداری درونی مینامند.
پاسخگویان گویه‌ها را معمولا بر مبنای یک درجهء ۵ قسمتی (کاملا موافق،موافق، بیتفاوت،مخالف و کاملا مخالف)بررسی مینمایند.اما به منظور پرهیز از تأثیرگذاری این طیف بر پاسخگویان نباید از اعداد استفاده کرد،بنابراین می‌توان پس از عودت پرسشنامهها، طیف مزبور را با اعداد،شمارهگذاری کرد. اما طرز شمارهگذاری به طور دلخواه است یعنی در یک طیف ۵ قسمتی می‌توان به کاملا موافق نمرهء ۱ و به کاملا مخالف نمرهء ۵ داد و بالعکس.همچنین بجای ۱ تا ۵ می‌توان از صفر تا چهار،نمرهگذاری کرد.اما به هنگام محاسبهء مجموع نمرات باید دقت کرد که به اظهارات مساعد و نامساعد به طور معکوس نمره داده شود،مثلا در مورد نگرش مدیران نسبت به انجام فعالیتهای سازمانی به صورت مشارکتی دو گزینهء مساعد و نامساعد زیر راد در نظر بگیرید،در اینگونه موارد شایسته است که این اظهارات به طور معکوس نمرهگذاری شوند.
روایی و پایایی پرسشنامه طیف لیکرت
یکی از مهمترین مسائل در پرسشنامه طیف لیکرت، تعیین میزان روایی و پایایی آن است. مفهوم روایی Validity به این سوال پاسخ می‌دهد که ابزار اندازه‌گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را می‌سنجد. پایایی Reliability با این امر سروکار دارد که ابزار اندازه‌گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی را به دست می‌دهد.
اعتباریابی (روایی) پرسشنامه
پس از محاسبهء مجموع نمرات پاسخگویا،نوبت به آن میرسد که گویه‌های نامناسب و ناهماهنگ با سایر گویه‌ها حذف شودند. برای اعتباریابی پرسشنامه طیف لیکرت می‌توان از روشهای زیر بهره جست:
- اعتباریابی محتوایی (دیدگاه داوران)
- محاسبه ضرب همبستگی
- محاسبهء توان افتراقی،ضریب تمییز
- تحلیل عاملی
تعیین ضریب پایایی پرسشنامه
با استفاده از روش هماهنگی درونی(آلفای کرونباخ)می‌توان پایایی پرسشنامه طیف لیکرت را به دست آورد،پایایی مقیاس لیکرت با ضریبی در حدود ۸۵% توسط پژوهشگران قابل قبول دانسته شده است.
تقریبا تمامی پژوهشگران مقیاس لیکرت را از نوع مقیاس رتبهای(ترتیبی)میدانند.اما پژوهشگران بر روشهای تجزیهوتحلیل دادههایی که از مقیاس لیکرت ناشی می‌شود توافق زیادی ندارند،اگرچه در برخی از این روشها هم،بحث و مجادلههای زیادی است،اما روشهای زیر،روشهایی هستند که اکثرا بر آن توافق دارند.
در صورتی که تحلیلکننده از ماهیت فاصلهای نبودن دادهها اطلاع داشته باشد،سؤالها را بر اساس پاسخهایی که به آنها داده می‌شود با استفاده از فراوانی و درصد خلاصه و طبقهبندی میکند؛بهکارگیری نما یا میانه(و نه میانگین)،بهکارگیری مد مناسبتر است، چون با استفاده از مد بهتر می‌توان داده‌های ترتیبی را توصیف کرد.بیان کردن شاخصههای پراکندگی با استفاده از انحراف چارکی و نه انحراف معیار؛نمایش توزیع مشاهدات در یک نمودار میلهای و نه بقیه نمودارها.
تکنیکهای استنباطی مجاز برای تجزیه وتحلیل مقیاس لیکرت
برای بررسی روشهای آمار استنباطی در مقیاس لیکرت، باید از روشهای آمار ناپارا متریک استفاده کرد. برای مقایسه دو نمونه مستقل از آزمون یومن( u من)ویتنی استفاده می‌شود.برای مقایسهء نمونههای وابسته(اندازه‌گیری مکرر،زوجهای متشابه)از آرمون رتبههای علامتدار ویلکاکسون استفاده می‌شود.اگر بخواهیم بدانیم که زیر جامعهء یک زیر جامعهء دو اختلاف معناداری دارند،از آزمون خی دو استفاده می‌شود.(یعنی جایی که دادهها به صورت فراوانی،نسبت،درصد یا احتمال باشد).
گاهی هم سؤال پژوهشی لیکرت به ارتباط بین دو متغیر مربوط می‌شود که در اینجا هم باید از شاخص‌های ارتباطی مناسب استفاده کرد و در شرایطی که مقیاس اندازه‌گیری هردو متغیر در سطح ترتیبی است،مناسبترین روش ضریب همبستگی کندال است.البته روش همبستگی رتبهای اسپیر من میتواند جانشین مناسبی برای روش کندال است.البته از روش مذکور می‌توان از ضرایب گاما و D سومو نیز استفاده کرد).
معایب پرسشنامه طیف لیکرت
-این مقیاس از سطح یک مقیاس ترتیبی تجاوز نمیکند و نمیتوان آن را هنوز در سطح مقیاسهای فاصلهای دانست.مثلا نمیتوان ادعا نمود که اگر دو پاسخگو دارای مجموع نمرات مساوی هستند،گرایش آنها به موضوع مورد مطالعه دقیقا یکسان است،زیرا ممکن است که اجزا این مجموع نمرات،با هم متفاوت باشند.همچنین اگر مجموع نمرات پاسخگویی،دو برابر پاسخگویی دیگر باشد،نمیتوان ادعا کرد که گرایش او نسبت به مساله مورد بررسی دوبرابر مثبتتر یا دو برابر منفیتر است.
-احتمال بسیار ضعیفی وجود دارد که پاسخدهنده بتواند نسبت به یک بیان کوتاه در فرم چایی و در غیاب یک موقعیت واقعی زندگی واکنشی توام با روایی(اعتبار)بالا از خود نشان دهد و این احتمال وجود دارد که پاسخهای رسمی،محافظه کرانه،سرد و بیروح و نه چندان واقعی در کنار بسیاری از متغیرهای غیر قابل کنترل بر نحوه توزیع پاسخها تاثیر گذارند.
-هیچ دلیلی در دست نیست که نشان دهد،پنج یا هفت موضعی که در مقیاس نشان داده شده است،دارای فواصل یکسان باشد.قضاوت بین(خیلی موافقم)و(موافقم)ممکن است با قضاوت بین(موافقم)و(نظری ندارم)متفاوت باشد و فواصل بین آنها برابر نباشد.ضمنا ممکن است برابری ارزش احکام یا پرسشها از نظر موافقت یا مخالفت برابر نباشد.
مزایای پرسشنامه طبف لیکرت
-در این طیف به تعداد زیادی گویه‌ها نیاز است و نه به قضاوت داوران درعینحال نتایج حاصل از دقت،اعتبار بیشتر و قابل توجهتری برخوردار است. لذا این طیف برای بسیاری از تحقیقات میدانی وسیع،در علوم اجتماعی و خصوصا جامعهشناسی، مدیریت و مطالعات سازمانی مناسب و کاربرد وسیع دارد و می‌توان به وسیله آن انواع مسایل(گرایشهای سیاسی،مذهبی،نژدای،شغلی)را سنجید،چه رضایت دانشجو از معلم مطرح باشد،چه قابلیت اعتماد سربازانی که برای ارتش انتخاب میشوند و…این طیف میتواند تا حدود زیادی،پاسخگوی این مسایل باشد.
-از طیف لیکرت می‌توان برای تقسیم کلی و قابل قبولی از نگرشهای مردم و طرح عباراتی که ارتباط معنای ظاهری آن با نگرش مورد بررسی به وضوح روشن نباشد، استفاده کرد.به این ترتیب می‌توان انشعابات دقیقتر و عمیقتر یک نگرش را کشف کرد.
جمع بندی و نتیجه گیری بحث پرسشنامه طیف لیکرت
اندازه‌گیری نگرشها دارای اصولی است که هرچه بیشتر این اصول رعایت شود، اندازه‌گیری دقیقتر انجام می‌شود،این اصول را به طور خلاصه می‌توان به پنج قسمت تقسیم کرد: تجانس یا دارای یک بعد بودن، حالت خطی یا قواصل برابر، پایایی، روایی و تکثیر مرحلهای یا انباشتهای.
پژوهشگران مختلف مقیاسهای گوناگون ایجاد کردهاند،که در هریک از آنها به یکی یا حداکثر دو تا از پنج شرط مذکور توجه خاص مبذول شده است و به دیگر شروط توجه کمتری شده. یک روش برروی تجانس تمرکز کرده است، دیگری یرروی یافتن واحدهای برابر،سومی در مورد تکثیر مرحلهای و از این قبیل.به نظر نمیرسد که بتوان روش واحدی یافت که واجد همهء این امتیازات باشد.از اینرو شناخت هدف هرکدام از این مقیاسها و تفاوت موجود بین آنها حائز اهمیت بسیار است.به هرحال،نسنجیده نمیتوان گفت کدام روش بهتر است.هرکدام دارای وجوه مهم و لازمی است،در عین حال بر هریک انتقادی وارد است.بهترین روش،همیشه آن روشی است که برای موضوع مورد بررسی از سایرین مناسبتر است.
اگر خواهان مطالعهء الگوی شکلگیری یا کشف تئوریهای نگرشی هستید و به تجانس و تکبعدی بودن اهمیت میدهید،احتمالا روش لیکرت مناسبتر است.اگر علاقمند به مطالعهء تغییرات نگرش یا سلسله ساخت یک نگرش هستید و به تکثیر مرحلهای و تکبعدی بودن اهمیت میدهید روش گاتمن ارحج میباشد. اگر هدف مطالعهء تفاوتهای گروهی است،و به فاصله برابر توجه دارید احتمالا باید روش ترستون را انتخاب کنید.اگر هدف مطالعهء فاصلههای اجتماعی باشد و تکثیر مرحلهای هم برایتان مهم است از طیف بو گاردوس استفاده کنید.هریک از این مقیاسها یک کار را به نسبت،خوب انجام میدهند،در نتیجه با توجه به نیازهای تحقیقی،مقیاسی را که مناسب است باید انتخاب کرد.
