هدف از گنجاندن بخش پیشینه تحقیق، عبارت است از:
- برقراری ارتباط منطقی میان اطلاعات پژوهش های قبلی با مسئله تحقیق.
- دست یابی به چارچوب نظری و یا تجربی5 برای مسئله تحقیق.
- آشنایی با روش های تحقیق مورد استفاده در پژوهش های گذشته.
برای رسیدن به این اهداف، توجه به نکات زیر ضروری است:
- الف) انتخاب منابع اطلاعات مرتبط با مسئله تحقیق.
- ب) ارائه مطالب از کلی به جزئی (عمومی6 و اختصاصی7).
- ج) اجتناب از بیان مطالب، به طور مجرد و بدون رابطه با یکدیگر.
- د) تنظیم مطالب به طور سازماندهی شده، همراه با روندهای منطقی.
- ه) ارائه نتایج مطالعات قبلی و نقد آنها.
بهتر است که این بخش، با ارائه خلاصه ای که در بر گیرنده نکات مهمّی8 است، پایان گیرد. بررسی پیشینه تحقیق، توانایی محقق را در انتخاب اطلاعات مهم و ارتباط آنها با یافته های تحقیق، نشان می دهد و چارچوبی برای اجرای تحقیق، فراهم می آورد(بازرگان و دیگران، 1376، ص 322). باید توجه کرد که در ادبیات موضوع، آخرین دستاوردهای علمی، پیرامون مسئله، بررسی می شوند و در پیشینه تحقیق، تحقیقات مشابه، مورد بررسی قرار می گیرند.
با توجه به این که در تدوین نهایی پایان نامه، فصل دوم به مروری بر ادبیات و پیشینه موضوع اختصاص می یابد در طرح های مقاله قبل، جایگاه آن را ملاحظه کنید.
پیشینه تحقیق که در بسیاری از موارد، تحت عنوان «ادبیات تحقیق» و «سابقه تحقیق» از آن یاد می شود، به تمام منابعی گفته می شود که با موضوع مورد بررسی و هدف های آن، ارتباط دارند و محقق به آنها مراجعه می کند. از این رو، هر گونه نظریه، قانون و بررسی قبلی درباره موضوع پژوهش را می توان جزء پیشینه آن منظور داشت. فراموش نکنیم که هر تحقیق، بر مبنای بدیهیاتی انجام می گیرد که در مطالعات قبلی، روشن شده است و تمام مطالعاتی که فرض ها و بدیهیات و خاستگاه تحقیق را به وجود آورده اند، جزء پیشینه تحقیق محسوب می شوند. همان طور که در مجموعه مقاله های مربوط به نگرش پژوهشی اشاره کردیم، تفکر انسان، پدیده ای تکاملی است و اندیشه های هر نسل، بر مبنای اندیشه های نسل های قبلی، شکل می گیرند. از این رو، فکرهای پژوهشی محققان، حتی در مواردی خود توجه ندارند، از تفکرات علمی مطالعات قبلی به وجود می آیند و توجه به این مطالعات پیشینه، به پژوهش مورد نظر، جنبه تکمیلی بخشیده، آن را با کوشش های قبلی، پیوند می دهد.
درباره اهمیت پیشینه، همین اندازه کافی است که از روی تعداد پیشینه هایی که محقق به آنها مراجعه می کند، می توان به مطالعات زمینه و نیز تأمل او درباره موضوع مورد بررسی، پی برد. چه بسیار پژوهش هایی که اگر به حد کافی به بررسی های پیشینه مراجعه می کردند، دیگر لزومی برای انجام آنها پیدا نمی شد. محققانی می توانند پیشینه های مناسب برای تحقیق خود پیدا کنند که مسئله تحقیق را به خوبی مطالعه کرده باشند.
هدف های مطالعه منابع مربوط به موضوع
1. تعیین دقیق متغیرهای اساسی
متغیرهای اساسی، متغیرهایی هستند که پژوهش گر علاقه مند است روابط میان آنها را در تحقیق، مورد بررسی قرار داده، تبیین کند. با مطالعه منابع، می توان هم به متغیرهای اساسی در تحقیق پی برد و هم سایر متغیر هایی را که احتمال ارتباط آنها وجود دارد، شناسایی کرد.
مثال: اگر پژوهش گری بخواهد در حوزه اقتصاد و یا تعلیم و تربیت، تحقیق کند، مطالعه منابع، می تواند در مورد عواملی که با پویایی اقتصادی - مثل کنترل تورم،10 تولیدات، قدرت پول ملی – اطلاعات روشنی به وی ارائه دهد و در تعلیم و تربیت نیز می تواند عواملی مثل یادگیری، شیوه های تدریس، تأثیر نیروی انسانی و سایر موقعیت های مؤثر را مورد شناسایی قرار داده، متغیر های موجود در زمینه های مربوط را به خوبی مورد مطالعه قرار دهد.
2. تشخیص آن چه انجام شده و آن چه باید انجام شود.
مطالعه منابع، به محقق کمک می کند تا دریابد تا کنون چه کارهایی انجام شده و چه کارهایی باید دنبال شود یا آن که چه کارهایی ناتمام مانده که باید کامل شوند.
ضمن این که مطالعه منابع، می تواند به عنوان نقطه شروع کار محققان مطرح باشد و در واقع، کار محققان، توسعه کارهای گذشتگان است. همچنین محقق می تواند اولویت انتخاب موضوع را مشخص کند. یا حتی جنبه های مختلفی از یک موضوع را که لازم است مورد تحقیق قرار گیرد، روشن کند.
3. تعیین کردن معانی و روابط میان متغیرها
در پایان مطالعه منابع، محقق می تواند معانی متغیرها را با توجه به نوع رابطه آنها نسبت به همدیگر، مشخص کند؛ زیرا بسیاری از متغیرها قبل از شروع تحقیق، برای پژوهش گر، نامشخص و یا بی تأثیر به نظر می رسند و محقق با مطالعه منابع، به ضرورت بررسی آنها پی می برد. ضمن این که تعاریف و معانی آنها نیز روشن تر خواهد شد.
4. مقایسه نتایج تحقیقات انجام شده با فرضیه های تحقیق
مطالعه منابع، می تواند به عنوان یک منبع خوب برای ارزش یابی فرضیه ها باشد. اگر چه بهتر است فرضیه های تحقیق، بعد از مطالعه منابع ارائه شوند؛ تا محقق با بینشی عمیق تر، به ارائه فرضیه های خود اقدام کند؛ اما در میان محققان؛ معمول است که اول به ارائه فرضیه های خود می پردازند وسپس اقدام به مطالعه منابع می کنند(رمضانی، 1378، ص37).
همچنین از دیگر هدف های پیشینه یابی در تحقیق، امور زیر می باشند:
الف) ارتباط دادن تحقیق با مطالعاتی که در همان زمینه توسط دیگران انجام یافته است؛ زیرا از این طریق، مطالعه پژوهشی از وضعیت انتزاعی بیرون آمده، نسبت به پژوهش های موجود در همان زمینه، جنبه تکمیلی پیدا می کند و به عبارت دیگر، تحقیق با تلاش های علمی دیگر، پیوند حاصل می کند.
ب) از طریق مراجعه به پیشینه های قبلی، می توان به جنبه هایی که پژوهش های قبلی به آنها توجه نکرده اند، توجه داشت و جنبه نوآوری و تکاملی پژوهش را رعایت کرد.
ج) استفاده از روش های موفق پژوهش های قبلی و پرهیز از تکرار شکست های گذشته.
د) پرهیز از دوباره کاری و تکرار تحقیق های قبلی.
و) برخورداری از یافته های پژوهش های قبلی در همان زمینه(بیانی، 1378، ص 12).
منابع مربوط به پیشینه تحقیق
از منابع مربوط به پیشینه تحقیق، می توان به امور زیر اشاره کرد:
- اطلاعات موجود در بانک های اطلاعاتی.
- تألیف ها، ترجمه ها و مقاله های مربوط به موضوع مورد بررسی.
- پایان نامه های مربوط به موضوع مورد بررسی.
- نظریه های موجود در زمینه موضوع مطالعه.
- سالنامه های مراکز تحقیقاتی و فرهنگی، مانند یونسکو.
- سایت های اینترنتی و استفاده از موتورهای جست جوگر(دلاور، 1383، ص 92).
روش های پیشینه یابی
متداول ترین روش در پیشینه یابی پژوهش، آن است که کلیدواژه های موضوع مورد بررسی را استخراج کرده، آنها را به بانک های اطلاعاتی بدهیم؛ تا از مطالعاتی که پیش از آن درباره موضوع مورد نظر به عمل آمده و در شبکه موجود است، اطلاع حاصل کنیم. همچنین با مراجعه به فهرست منابع کتاب های مرتبط با موضوع مورد بررسی، می توان از مطالعات متعدد قبلی در این موضوع آگاه شد.
در کشورهای جهان سوم که انتشار کتاب و مقاله با مشکلات و محدودیت های بیشتری مواجه است، بسیاری از صاحب نظران، با وجود دارا بودن تجربه مطالعاتی در زمینه های مختلف، فرصت انتشار آنها را پیدا نمی کنند. از این رو، ضرورت مراجعه به این افراد، به ویژه در مناطق دورافتاده، به عنوان یکی از روش های پیشینه جویی تحقیق، یادآوری می شود(بیانی، 1378، ص 123).
در مراجعه به کتابخانه ها، چنانچه به دنبال اثر شناخته شده ای نباشیم و یا مؤلفی را در زمینه موضوع معینی شناسایی نکرده باشیم، از طریق فیش های تنظیم شده بر حسب موضوع، می توان آثاری را در زمینه موضوع مورد مطالعه، پیدا کرد.
پس از پیدا کردن منابع و استخراج مطالبی از آنها که با مطالعه مورد نظر ارتباط پیدا می کنند، به طور معمول، آنها را بر روی فیش های مخصوص یادداشت می کنیم و در بالای همان فیش، مشخصات کتاب یا مقاله را مطابق اصول فهرست نویسی، درج می کنیم. در استناد به منابع، می توان جملات آن را به طور مستقیم و با نقل قول ذکر کرد. البته باید در نظر داشت که نقل قول عبارات، در داخل گیومه آورده می شود. در مراجعه به منابع، محقق وظیفه دارد که اعتبار داخلی و خارجی آنها را مورد نظر قرار دهد و از استناد به منابع غیرمعتبر و ضعیف و یا منابعی که به محقق، کمکی نمی کنند، خودداری کند.
منابع اطلاعاتی برای بررسی پیشینه تحقیق
منابع اطلاعاتی تحقیق، به دو دسته زیر تقسیم می شود: 1. منابع دست اول13. 2. منابع دست دوم14. منابع دست اول، مطالعات و نوشته های اولیه یک نظریه پرداز، محقق یا شاهد زنده در یک واقعه است. منابع دست اول، حاوی تمام گزارش های تحقیق یک نظریه یا بیانات یک ناظر است و به این دلیل مفصل و در بعضی موارد، خیلی فنی است. از جمله منابع دست اول، مطالعات تجربی منتشر شده در مجله ها یا در نظام های بازیابی اطلاعات، تک نگاری های اندیشمندانه، گزارش های تحقیقی و برخی پایان نامه هاست.
منابع دست دوم هم نهاده15 ادبیات نظری و تجربی قبلی است. از جمله این گونه منابع، کتاب ها، مقاله های منتشر شده در دایره المعارف ها و مقاله هایی است که وضع دانش موجود را درباره یک موضوع، از طریق خلاصه کردن تحقیقات اصلی، ارزیابی می کند. همچنین یک کتاب درسی که در زمینه ای علمی به بسیاری از منابع دست اول - در یک چارچوب واحد - وحدت می بخشد همچنین یک منبع دست دوم است. منبع اطلاعاتی دست دوم، یک دید کلی درباره مطلب، فراهم می آورد. گر چه در بررسی پیشینه تأکید می شود که در حد امکان، از منابع دست اول استفاده شود، ولی منابع دست دوم هم می توانند مفید واقع شوند. به طور مثال، منابع تحقیقات روان شناسی و علوم تربیتی را می توان به سه دسته کلی زیر تقسیم کرد:
- الف) منابع انتشار یافته در ایران.
- ج) سایت های اینترنتی داخلی و خارجی.
- نمودار شماره(3)، نمودار فرایندی بررسی پیشینه تحقیق
(اقتباس از: Wiersma, 1986, p. 49، ر.ک. بازرگان و دیگران،1384،ص 64)
فرآیند بررسی پیشینه تحقیق
به منظور بررسی تحقیقات قبلی و تدوین پیشینه تحقیق، باید منابع اطلاعاتی مرتبط با موضوع تحقیق، جایابی شده، مورد تحلیل قرار گیرند. برای این منظور، پژوهش گر باید مراحل زیر را که در شکل قبل نشان داده شده طی کند:
- مشخص کردن واژگان کلیدی مرتبط با مسئله تحقیق؛ کلیدواژگان، همان توصیف گر های مسئله تحقیق است. برای انتخاب این توصیف گرها، پژوهش گر می تواند مفاهیم تشکیل دهنده و مرتبط با موضوع تحقیق را مورد توجه قرار دهد.
- جست و جوی منابع اطلاعاتی؛ مانند نمایه ها، چکیده نامه ها و کتاب های مربوط به موضوع تحقیق و به عبارت دیگر درباره هر یک از کلیدواژه ها، باید منابعی را که اطلاعات پژوهشی مربوط را به دست دهد، یافت. برای این امر، می توان پایگاه های رایانه ای داده ها را نیز مورد نظر قرار داد و اطلاعات پژوهشی بالقوه را بازیابی کرد.
- یافتن عنوان مقاله های مرتبط با موضوع تحقیق.
- جایابی نسخه هایی از مقاله های مورد نظر.
- گزینش مقاله مرتبط؛ در این مرحله، ابتدا هر یک از مقاله ها یا گزارش های جایابی شده، به طور مقدماتی مطالعه می شود؛ تا میزان رابطه آنها با موضوع تحقیق، مشخص شود. بر این اساس، مقاله ها و یا گزارش های نامربوط، کنار گذاشته می شوند.
- طبقه بندی مقاله ها؛ در این مرحله، مقاله ها و یا گزارش های مرتبط با مسئله تحقیق، مشخص شده، بر حسب روش، متغیرها، ابزار و امثال آن، دسته بندی می شوند.
- تهیه چکیده؛ پس از مطالعه منابع، چکیده ای از آنها تهیه می شود (چگونگی تهیه چکیده از منابع اطلاعاتی، در صفحات بعد آمده است).
- تهیه کتاب شناسی؛ در این مرحله، با توجه به منابع مورد استفاده، فهرست کاملی از منابع مورد استفاده، با در نظر گرفتن ضوابط کتاب شناسی مرسوم، تهیه می شود. باید توجه داشت که تا کنون در ایران ضوابط تدوین کتاب شناسی به صورت «معیار ملی»، صورت نگرفته است. راهنماهای گوناگونی برای این امر در دسترس می باشند؛ مانند آیین نگارش (سمیعی، 1369) و آیین گزارش نویسی (حری، 1371) و علاوه بر اینها، راهنمای روان شناسان و پژوهش گران در علوم تربیتی و روان شناسی که توسط انجمن روان شناسان امریکا(APA)16 تدوین شده، نیز در تهیه کتاب شناسی مورد استفاده قرار می گیرد.
- نقد مقاله ها و گزارش ها؛ همزمان با تهیه کتاب شناسی، منابع مورد استفاده، مقاله ها و گزارش های منتخب، مورد بررسی انتقادی قرار می گیرند. برای این منظور، در مورد هر مقاله، باید طرح تحقیق آن مورد نظر قرار گرفته، روش اجرای آن به طور انتقادی بررسی شده، یافته های به دست آمده در رابطه با هدف های تحقیق، مورد قضاوت قرار گیرد.
- تدوین چارچوب نظری و یا تجربی تحقیق، در این مرحله، بر اساس اطلاعات به دست آمده از پژوهش های قبلی و نظریه های موجود مرتبط با مسئله، چارچوب نظری یا تجربی تحقیق، فراهم می شود.
تنظیم گزارش پیشینه تحقیق
هر منبع، پس از مطالعه، چکیده سازی و رده بندی می شود. مرتبط ترین و مناسب ترین منبع، باید اول مطالعه شود. از این مطالعه، پژوهش گر می تواند فهم قابل قبولی از مسئله پیدا کند و نسبت به رده بندی منابع، تصمیم بگیرد.
چکیده سازی یک گزارش یا مقاله که معمولاً روی یک کارت یا برگه به ابعاد «8 * 12سانتی متر» نوشته می شود، دارای مراحل زیر است:
1. نخست چکیده یا خلاصه مقاله یا گزارش مطالعه می شود؛ تا لزوم مطالعه مقاله یا گزارش، به صورت کامل روشن شود.
2. اگر منبع به اندازه کافی با مسئله مربوط باشد، به نکات اصلی توجه بیشتری می شود و بخش های مربوط، برای مطالعه دقیق تر و چکیده سازی، انتخاب می شوند.
3. مشخصات کتاب شناسی دقیقاً روی کارت، به سبکی که مورد نظر محقق است، ضبط می شود و اگر سبک خاصی مورد نظر نباشد، از سبک متداول روان شناسان امریکایی پیروی می شود.
اغلب مقالات مجله ها، از شکل استانداردی که به خواندن و یادداشت برداشتن سهولت می بخشد، پیروی می کنند. ترتیب ارائه مطالب عبارت است از: چکیده، مقدمه ای که حاوی بیان مسئله، اهمیت و بررسی پیشینه، سؤال یا فرضیه، روش تحقیق، نتایج، خلاصه یا بحث با نتیجه گیری های ضمنی و همین روال، معمولاً در چکیده سازی اطلاعات روی کارت های یادداشت دنبال می شود.
بسیاری از مقاله های تحقیقی را که صفحات آنها کم است، می توان با سرعت مطالعه کرد. گزارش های تحقیقی، مانند پایان نامه ها و تک نگاری ها، معمولاً طویل ترند. به این گونه مرجع ها باید نگاهی انداخت و بخش های مرتبط با مسئله را به صورت دقیق مطالعه کرد.
از آن جا که نمی توان اهمیت مرجع ها را قبل از مطالعه تمام آنها در بررسی پیشینه تعیین کرد، یادداشت برداری، باید به اختصار صورت گیرد و اگر لازم است درباره منبعی بیشتر نوشته شود، از عبارات و علامات اختصاری استفاده می شود. گرچه نکات خیلی مهم را ممکن است قبلاً با ذکر صفحه نقل کرد، ولی تمام نکات اصلی (مسئله، روش تحقیق، یافته ها و نتایج ضمنی) باید یادداشت شوند. علاوه بر این، بررسی کننده، باید عکس العمل انتقادی و ارزیابی خود را از مطالعه و رابطه آن را با مسئله تحقیق، در برگه، یادداشت کند. منابعی که نظریه ای را مطرح می کنند، برنامه ای را توصیف می کنند، یا عقاید و پیشنهاد هایی را خلاصه می کنند، به نحو دیگری چکیده سازی می شوند. در این گونه موارد، فقط احکام اصلی یک نظریه، جنبه های خاص یک برنامه یا موضع اصلی مقاله های توصیفی، یادداشت می شوند. نقل قول باید با تأمل صورت گیرد و بیشتر برای مقاصد تشریحی و نه استنادی، به کار رود.
بررسی پیشینه، یک توالی نقل قول نیست؛ بلکه تلفیق مطالب بررسی شده و تفسیر پژوهش گر از دانش موجود درباره مسئله است(بازرگان و دیگران، 1384، ص 66-62). در پایان، پژوهش گر از یک نظام رده بندی مناسب، برای ایجاد بصیرت درباره مسئله و منطق تحقیق استفاده می کند.
این نظام رده بندی، در هر بررسی پیشینه، متفاوت است و با اهمیت مسئله و نقد پژوهش گر از پیشینه، رابطه دارد. محقق در جریان جست و جوی پیشینه، با اطلاعات زیادی مواجه می شود که تمام آنها در بررسی پیشینه به کار نمی آید و فقط از تحقیقاتی که به تحقیق او مربوط است، استفاده می کند. بررسی پیشینه نشان می دهد که محقق بر موضوع تحقیق خود، اشراف دارد و از آخرین تحقیقات در رابطه با آن آگاه است. بررسی باید به روشنی نشان دهد که چگونه پیشینه منتخب، به هدف های تحقیق مورد نظر مربوط می شود. بیان مسئله، باید قبل از بررسی پیشینه و سؤال یا فرضیه تحقیق، باید بعد از بررسی پیشینه، ارائه شود. بیان اهمیت تحقیق می تواند قبل یا بعد از بررسی پیشینه باشد. گزارش بررسی پیشینه، به بخش های زیر تقسیم می شود: 1. مقدمه. 2. نقد. 3. تحقیقات قبلی. 4. خلاصه.
در مقدمه، هدف یا وسعت بررسی بیان می شود. هدف ممکن است یک بررسی مقدماتی برای بیان یک مسئله یا ارائه یک طرح تحقیق یا یک بررسی کامل، به منظور تحلیل و نقد دانش مبتنی بر تحقیق مربوط به یک موضوع باشد. اساس بررسی، نقد پیشینه است. پژوهش گر باید بررسی را به طوری تنظیم کند که به طور منطقی، انتخاب و اهمیت مسئله را توجیه کند. خلاصه کردن مقاله ای تحقیقی، یک بررسی آگاه کننده نیست. تحقیقات باید بر حسب سهمی که در افزایش دانش درباره موضوع دارند، مانند نقد طرح ها و روش های به کار رفته برای به دست آوردن آن دانش، رده بندی، مقایسه و مقابله شوند.
خلاصه بررسی پیشینه تحقیق، دانش موجود را درباره موضوع مورد بررسی، بیان و کمبودهای آن را مشخص می کند. کمبود ممکن است به علت مشکلات مربوط به روش، فقدان تحقیقات درباره مسئله مورد نظر و یا عدم نتایج قاطع تحقیقات قبلی درباره مسئله باشد. این خلاصه، منطق هدف های ویژه تحقیق، سؤال یا فرضیه را فراهم می آورد. بررسی پیشینه با کلی ترین منابع اطلاعاتی - که کمترین رابطه را با مسئله دارند - شروع می شود و با بحث درباره مرتبط ترین مرجع، خاتمه می پذیرد.
